Johannes Brahms : Strijksextet nr. 2 in G-groot, opus 36 (1864).

Geschreven op 31-jarige leeftijd was dit werk voor Brahms een manier om afstand te nemen van een onmogelijke liefdesrelatie die reeds vijf jaar eerder gestrand was. In het eerste deel schuilt de naam van zijn geliefde achter het thema op de noten A-G-A-(T)H-E.

Agathe von Siebold

Agathe von Siebold

In 1858 was Brahms op uitnodiging van Joseph Joachim naar de universiteitsstad Göttingen gekomen. Hij logeerde er bij Julius Otto Grimm. Deze vijf jaar oudere koordirigent en componist had hij in 1853 leren kennen te Leipzig. Deze behoorde tot zijn vaste kern vrienden waaronder ook Joseph Joachim en Clara Schumann. Brahms correspondeerde vaak met Grimm zodat ze elkaars persoonlijk leven dan ook door en door kenden. Hij wist hoe zijn vriend als jonge man bij de Schumanns opgenomen was geworden, hoe hij voor de mentaal afgetakelde componist gedurende de laatste maanden van diens leven had gezorgd, en ook hoe er tussen Johannes en de veertien jaar oudere Clara een liefde was gegroeid. De weduwe van Robert Schumann verkoos echter geen nieuwe relatie te beginnen, maar bleef toch met Brahms een intens contact onderhouden tot aan haar dood. Tijdens zijn verblijf bij Grimm te Göttingen, maakte Brahms kennis met Agathe von Siebold, de dochter van een professor en vriendin van Philippine de echtgenote van Grimm. De Grimms hadden alles gedaan om een verbintenis tussen beiden zoveel mogelijk in de hand te werken. Agathe en Johannes maakten samen veel wandelingen, deelden hun interesse in literatuur en muziek en de 25-jarige componist werd verliefd. Over de wandelingen zei Brahms: "Ik verkeerde in extase en dacht alleen maar aan muziek. Als de zaken zo voortgaan dan zal ik waarschijnlijk oplossen en opgaan in ijle lucht zoals een muziekakkoord." Agathe was een heel begaafde zangeres. De violist Joseph Joachim vergeleek haar stem met een Amati-viool. Brahms schreef drie liedbundels voor zijn geliefde.

Standbeeld van Julius Otto Grimm in Münster

Toen voor iedereen duidelijk was dat het goed klikte tussen beiden, begon Grimm er op aan te dringen dat Brahms zich officiëel verloofde. En hier haakte hij af. Hij wilde zich niet in een huwelijk engageren en zond Agathe de volgende woorden: "Ik hou van je. Ik moet je weerzien. Maar ik kan me niet aan banden laten leggen. Schrijf me als ik mag terugkomen om je in mijn armen te nemen, je te omhelzen, je te zeggen dat ik van je hou." Agathe was beledigd. Ze wilde niet gezien worden als een blok aan het been van Johannes en verbrak het contact. Jaren later schreef Brahms: "Toen ik indertijd graag zou gehuwd geweest zijn, werd mijn muziek in de zalen uitgefloten, of koel ontvangen. Persoonlijk kon ik er mee omgaan, want ik kende de waarde van mijn muziek en wist dat vroeg of laat het tij zou keren in mijn voordeel. Maar als ik geconfronteerd zou geweest zijn met de bezorgde en vragende ogen van een vrouw op zulke ogenblikken met de uitdrukking van  'weer een andere flop' dan zou ik dat niet kunnen verdragen hebben." Brahms stond erg op zijn zelfstandigheid en is dan ook nooit in het huwelijk getreden. Toen zijn vriend Joachim ooit met het motto "Frei aber Einsam" afkwam repliceerde Brahms met het motto "Frei aber Froh". Hoewel deze uitspraak misschien wel wat te optimistich klonk kon Brahms zich blijkbaar goed schikken in zijn vrijgezellenleven. Hij maakte er ook geen geheim van dat hij op goede voet stond met de hoertjes van Wenen. Toch waren zijn gevoelens voor Agathe diep geworteld. Ook voor haar had deze liefde veel betekend. Later schreef ze over zichzelf in de derde persoon: "De herinnering aan haar grote liefde voor deze jongeman, aan deze voorbije dagen vol charme en poezie, is nooit verloren gegaan... Zijn onsterfelijke composities zijn altijd een bron van levensvreugde voor haar gebleven... En aangezien hij net als alle andere genieën even goed tot de mensheid behoorde, begon zij geleidelijk aan te verstaan dat hij het recht had banden te verbreken die hem dreigden te verlammen; begon zij in te zien dat zij, ondanks de kracht van haar liefde, geen relatie met hem kon aangaan."

Baden-Baden, 1864 

Baden-Baden rond 1900

Enkele jaren later koesterde Brahms nog steeds diepe gevoelens voor haar. En hij had het nodig op één of andere manier symbolisch een punt achter deze mislukte relatie te zetten. Hij zou dit realiseren met het tweede strijksextet waarin hij de naam van zijn geliefde in het eerste deel verwerkte op de noten A-G-A-H-E. Van deze compositie had hij tegen Gänsbacher gezegd: "Hiermee schrijf ik mijn laatste liefdesgevoelens van me af". Hij was er aan begonnen in de zomer van 1864.
Nadat hij gedurende ongeveer twee jaar in Wenen gewerkt had als leider van de Wiener Singakademie had hij er zijn ontslag aangevraagd. Hij keerde terug naar Hamburg waar hij zijn ouders weerzag die ondertussen gescheiden waren. Ook nam hij contact op met Julius Otto Grimm om te informeren achter de stand van zaken in Göttingen. Uit zijn schrijven blijkt dat hij nog niet zo best wist wat hij verder ging doen in zijn leven. Misschien had hij wel heimwee naar de universiteitsstad waar hij Agathe had leren kennen. Grimm antwoordde: "Alles is hier zo veranderd in dit huis. De oude professor is drie jaar geleden overleden. Agathe is sinds vorig jaar naar Ierland getrokken als gouvernante. Ze was de laatste tijd niet erg gelukkig in Göttingen en wilde zelfstandig zijn... Ze heeft het niet gemakkelijk gehad. Voor de rest heeft ze haar sterke karakter en haar humor weten te behouden, maar wat een triestig lot is dat van een alleenstaande vrouw!" Even later ontmoette Brahms Joseph Joachim aan wie hij de eerste schetsen van zijn sextet toonde. Het werd verder afgewerkt tijdens zijn verblijf te Baden-Baden waar Clara Schumann woonde. Brahms hield van de omringende natuur.

Brahms in 1853
 

Strijksextet nr. 2

Allegro non troppo
Het werk begint met een liefelijk, zacht deel, lyrisch en pastoraal van karakter. Het eerste thema met grote intervallen lijkt zich haast zwevend voort te bewegen op een ronddraaiende accentloze beweging in de begeleiding. Na een climax, gevolgd door een overgangspassage in dalende lijn, weerklinkt het prachtige zoete, melodieuze tweede thema in de cellopartij gevolgd door het A-G-A-(T)H-E motief van 5 noten dat verschillende keren herhaald wordt, alsof Brahms de naam van zijn geliefde van de daken wilde schreeuwen. De doorwerking is eerder kort gehouden in vergelijking met de langere expositie van de thema's. De recapitulatie krijgt een extra feërieke tint door de vele pizzicatotoevoegingen in de begeleiding. Het deel eindigt met een ietwat mijmerende coda "un poco sostenuto" om er dan met enkele, besliste forte akkoorden een punt achter te zetten.

Scherzo, allegro non troppo, presto giucoso
Het scherzo heeft iets uitermate broos, ingehouden, en veronderstelt een bijzonder delikate interactie tussen de verschillende instrumenten. De uitgelaten middensectie staat hiermee in fel contrast.

Poco Adagio
Deze expressieve trage beweging is opgebouwd als een thema met vijf variaties.

Poco Allegro
In dit energieke deel heeft het eerste zangerige thema iets van het karakter van volksmuziek. Het is een bijzonder levendige en virtuoze beweging.